Lo libre dels grands jorns » o Joan Bodon en cèrca d’eqüacions temporalas

Fasiá quaranta dos ans qu’aviái pas tornat legir Lo libre dels grands jorns de Joan Bodon. Per aquò far, agantèri l’edicion originala de 1978, valent a dire lo N° 36 de la remirabla e preciosa colleccion « Atots » de l’Institut d’Estudis Occitans » que la cobèrta n’es illustrada pel Paure Pèire François. De l’òbra me’n demorava pas que lo reire-sovenir d’un ambient sorne e per plan dire… bodonenc. Me trigava tornar cabussar dins aquel univèrs entre sòmi e cachavièlha, entre nuèit blanca e jornada blava.

De cap en cima, aquel libre es una reflexion sus la temporalitat. Lo temps que passa e lo que, mai o mens, agacham passar. Tre que se dobrís la primièra pagina del volume tombam cap e tufa sus un mot, un sol en plen mitat de la pagina : L’eternitat. Coman se Joan Bodon nos convidava de començar per la fin, o puslèu de càser dins l’intemporalitat del nonrés. Aquel roman sembla voler començar per una fin que… s’acabariá pas ! Tre las primièras paginas se pren acte de l’impermanéncia de tota causa e doncas de la futilitat de tot çò que fa la vida, e mai que mai de las convenéncias socialas.

L’òme que « tomba » de tren a Clarmont d’Auvèrnha, es sol. Es perdut per se voler pèrdre. Sap pas mai çò que vòl, nimai se solament a enveja de quicòm. Tal un zombí, rebala son malviure coma qual auriá lo caluquitge. Lo viatjaire naufragièr es a chauchar dins un vuège abissal. Pauc a cha pauc los instints animals tornan naseja en el : beure, manjar e bicar.

Amb aqueles tablèus grisencs tirant suls negres, retrobam lo lagui que sovent caracteriza l’èime desabusat de Joan Bodon. L’autor roergat jòga del negre coma tanplan son compatriòta Pèire Soulages. Aquel parallelisme es d’ont mai curiós que sembla pas abusiu. An totes dos aquela propension a far lusir lo negre, a lo far viure.

Dins la vila granda, lo personatge en cèrca de temps se fond amb las muralhas, pas totjorn plan netas. Vira en redond coma un pòrc malaut : « Totes me prenián per res. Per ieu solament lo mesprètz, encara mens que lo mesprètz : l’indiferéncia sens onor ». L’innocent condemnat sembla desvariat, victima d’una depression vertiginosa, sens fons. Per suenhar sa vacuitat, l’òme tròba pas qu’una escampa : beure. Beure per doblidar ? Mas doblidar qué ? Chumar de bon vin e consumir de sèxe de paura qualitat, sembla las parets contra las qualas lo personatge se va tumar. Aquí son las ocupacions ont sembla voler se negar tanlèu arribat a Clarmont d’Auvèrnha. Mentretant, : « Çò que sembla l’amor, es encara l’amor… ».

Aquel Libre dels Grands jorns se presenta coma la faula d’una vida perduda d’avança, la d’un combat contra las montanhas de l’indiferéncia. Explòra la marginalitat, totas las marginalitats. Es un obratge-confession (mas gaireben totes los libres de Joan Bodon o son) dins lo qual l’autor se vira e se revira sus sa trajectòria d’òme e de poèta a mand de pèrdre sa lenga. Non pas que la se desbrembariá, mas qu’una fòrça diabolica la i vòl panar en n’i enfonilhant insidiosament una autra dins las cervèlas. L’autor fa lo parallèl entre la mòrt anonciada del personatge e l’assassinat, non mens anonciat, de la lenga nòstra. S’identifica a la lenga. Amb ela, lo temps del libre e dels grands jorns, fa còs e vida comuna. Que vendrà l’uman sens son vèrbe ? Quand son parlar se serà definitivament atudat ? Aquesta singulara narracion vira a l’entorn d’aquesta question. Lo raconte es d’ont mai ponhent qu’es escrich a la primièra persona.

Joan Bodon auriá pogut far morir son personatge dins una espetada festiva, emai benlèu es çò qu’auriá desirat, mas i poguèt pas capitar. Un còp mai cabussam amb el dins l’incertesa, la qu’emplena lo còr d’un vuèg pesuc, agre coma las cantinas de piqueta beguda dins una solesa de plomb. Amb Joan Bodon i a totjorn : « Çò que se vei e çò que s’imagina ».

Mas tornem o dire, aquel libre es una soma longa de variacions e especulacions sul temps que passa o que passa pas : « Lo relòtge que s’arrèsta, sens fin marca la meteissa ora. (…) Lo temps passa pas mai, jamai es pas passat. Ja uèi deman es ». Aquel libre dels grands jorns, es benlèu lo mai misteriós de l’escrivan nòstre lo mai enigmatic.

Es tanben per Joan Bodon l’escasença de tirar de sa memòria qualques contes filosofics. Amb el siem de longa dins un onirisme cachavielhenc. Sabem pas jamai ont pausar nòstre entendament. Dins aquel roman, res se pòt pas legir al primièr gra. Vesem la realitat s’escapar (s’escafar ?) frasa aprèp frasa, pagina aprèp pagina. Las metafòras se seguisson a bon ritme. Atanben, pòt arribar al legeire de saber pas pus va, e quitament se l’autor lo vòl menar endacòm. Es aquò, entre maitas causas, que fa lo fachin de l’òbra bodonenca, una òbra sens egala. Ni per tot, coma sovent dins la vida, e mai que mai amb Joan Bodon, la mòrt ven en cantant. Atal vira la ròda dels grands jorns… Bodon a cada torn, Bodon totjorn !

Dins lo primièr numèro de la revista Viure que data de 1965, Joan Larzac fasiá la critica del libre de Joan Bodon Lo libre dels grands jorns que veniá de sortir en 1964.

Lo libre dels grands jorns per Joan Bodon

Fa temps que Bodon parla tot sol. Aquò’s l’engèni del contaire. Aurèm donc encara una faussa autobiografia – una parabòla de l’arma. Es qu’es pas un romancièr, lo contaire. Que se diga o que diga un conte de menina, viu tròp l’istòria que debana per que i veguèssem pas una aventura al mens espiritala, mas viscuda. Mite o memòria, de qu’es lo mai plond* dins son èsser ? Plan dificil d’o saber, quora l’un estructura l’autre, e que l’autre li dona carn. Ni per aquela aqueste còp es trop clar, tant que ne ven un malaise. « Felibre per l’eternitat » ! Qual poirià prene al seriós lo jornal d’un felibre, tirats nosautres e mai que mai demest nosautres los sociològs del fach occitan ? Quin editor chinés o franchimand se cargariá de fa legir aquel raconte a son comitat de lectura ? Cresi que s’es ensajat, m’estoni pas de la resulta. Benlèu nos caliá sentir fraires de miséria de Bodon per nos mainar que son problèma traspassa talament lo contèxte occitan ont lo pausa, e que cada òme n’es aquí. L’òme que nais vencut es pas tan luònh del Cardinal d’Espanha quand mestrèja sul mond : tota òbra es vana, e mai bastiguèsse un empèri. Mortalas que son las civilizacions. Vana la mendra accion, se a dicha que gaubèja una realizacion passadissa, dins l’invesible farga pas – li donèsson lo nom que vòlgan – quicòm que res i pòsca res.

Aquel òme que davala abans d’arribar a destinacion escotava saique la meteissa votz que sona lo condemnat a mort qu’es el, a se faire espotir bestiament per carrièra, o a s’anar jaire lo col sul ralh. Per que siám per morir, tant èra que la mòrt venguèsse pus lèu. Mas l’òme davala, vol far a pè los darrièrs passes, prene lo temps de tastar vida e mòrt coma un vin, e comparar. Los darrièrs passes, vòli dire aquel moment que l’òme, ja enanat del mond, abita encara sa clòsca. Se sap condemnat. Lo cancèr es un pretèxte. S’a quitat los sieus per anar crebar tot sol endacòm, es que ja moriguèt son mond : parla una lenga mòrta. Mòrta pels autres, e dins el tan malauta coma el. Alara es pas la pena de s’arrapar a un mond que t’escapa (I, 5 e III, 7). I a pas pus de comunicacion possibla sonque al nivèl d’animalitat : las filhas e lo vin, aqueste melhor encara, franc d’illusion, companh de rufa sensualitat. L’òme ten pas a la tèrra que per aqueles dos fils, e ròda, e vira dins sa clòsca. E parla. Ont es, es pas aisit d’o saber. Lo raconte passa del present a l’imperfach alternativament, e fugís lo moment del contaire. Randolèja las plaças, los cafès, mas lo decòr sortís tot sobte d’una sensacion, d’una paraula que lo derevelha d’un sosc, coma per rapelar que cal plan èsser endacòm (v. g. lo travelling arrèr de la fin de II, 1). Ni per aquela i siám pas. Siám preses dins una maquina descabestrada que de tota lenha fa fuòc. Lo present coma lo passat, compta pas que per apasturar la frasa raplòta, nominala, infinitiva, que s’exprimís tant dins un mot coma en quinze. Òm li’n ten pas : caborda de precision, devorís d’alònguis dins un enonciatiu, una seguida d’articles definits, un demonstratiu, e cavala. Brèva ponctuacion de preterits e de presents, e ardit ! Alara la quantitat d’exemples amolonats (debuta de II, 1) ensaja de retene lo rag. O encara lo flume rotla dos, tres còps lo meteis mot, e de còps aquel atissament li empausa un ritme : « Donc èri liure. Pel primièr còp de ma vida. Liure. E per tota la vida ». La pròsa se sarra del verset, del vèrs, sòna la rima (« Alara donc es a Clarmont que s’acabarà lo meu mond ») e sabora un moment aquel univèrs liric sonat per la poesia d’una lenga ont s’es estremat. Lo monològ interior (que tot aquel mastegar de mots e d’idèas autentifica) s’encapita amb l’univèrs interior que s’i trenan una cançon folklorica, un poèma vielh de trobador, una istòria que s’abolís. Monològ interior, per fòrça. Qual comprendriá tot aquò ? Pensi a una plan polida sequéncia del libre. Es quora lo pastre ditz son raconte ; moment deliciós : quatre o cinc avions que passan : « Lo pastre potejava totjorn mas l’ausissiái pas mai. Las fedas elas paissián coma se res non èra ».

Mas lo raconte se delarga, e la segonda part vei de relacions se nosar. Quicòm encara pot arribar. En fach, la sola revelacion serà que cada òme viu dins sa clòsca. Los rescontres se situïsson al defòra, sus un terren qu’es ni tu ni ieu, mas nòstra misèria comuna : « Nos sèm trobats coma doas moscas sus la metèissa plaga » (Aicí s’agís de las filhas. Lo vin fa la pària, òm s’i esperava : « Lo vin se beu melhor quand òm es dos »). Aquela plaga ont s’empègan, la cal pas cercar luònh : son totes dins l’alienacion. Lo curat es un desfrocat. La filha es una puta. Lo pastre individualista li an raubat tanben son jovent comunista. E cadun a son univèrs interior : « Lo teu mond es pas lo meu ». Se pòt ben dire lo solelh e la pluòja, son comuns, se pòt manjar al metèis platat, se pòt ben, emai, que los còrs s’escambièsson, « las causas son coma las creses », e donc solelh e pluòja, noiridura e còrs escambiats pòdon venir pas que lo cepon d’una equivòca : cada peçuc del mond aparten a tantes de sistèmas solaris coma i a de consciéncias. Cal legir lo passatge ont Bodon se vei dins la caforna de Platon coma al cinèma, exacta e desconoissabla, a travèrs una conversacion. Se pensa a Camus. Mas existencialisme e idealisme son de filosofias qu’embarran l’òme dins sa subjectivitat als limits del mond.

E tant es de ne sortir pas. L’acarament fa paur. Metam que m’endevenguèssi un brave còp amb qualqu’un : « de nosautres dos, qual baissariá lo cap ? » Val melhor se far de contes. Bodon es nascut per aquò. Nos sovenèm dels Contes dels Balsàs, dels Contes del meu ostal quora naseja lo mot de passa del pantais : « un còp... » E tota la darrièra part es un cap-d’òbra d’intelligéncia d’aquel genre literari : lo pastre mescla lo conte e la vida, passa de l’un a l’autra e d’una istòria a l’autra coma buta de pèça en pèça, e de la meteissa votz bisas, bisas, bisetas, mena lo sòmi e lo tropèl. Mas aqueste còp es a el que Bodon ditz sa faula. E dins lo quasi solipsisme ont s’es clavat, ensaja totas las solucions per assolidar son assèti. Sens dintrar dins lo detalh d’aquelas parabòlas, òm pòt ne devistar lo movement : cèrca d’immortalitat. Comença per l’image ninòi d’una immortalitat sens ieu ni sens lo mond : se far petrificar per la font de pèira – escriure un libre, solucion mai intelligenta, que dison : coma s’un jorn vendriá pas que degun poirà pas pus legir ma lenga (e val per lo franglés coma per l’occitan). I a puèi aquela polida invencion d’una immortalitat collectiva – sens ieu : Marxilhat, que denóncia Spallanzani – un que rasonava coma tu, ditz lo pastre, un que voliá « una eternitat de vida per cadun ». Demòra pas qu’una immortalitat scientifica personala – e sens lo mond ! D’òmes reduches a son cap e vivent d’una vida estequida, artificiala – a mai aimar morir. Ne siám a cap del conte. Fins ara, d’una parabòla a l’autra al luòc d’una responsa (cf. II, 10), la vida imperceptiblament èra passada en conte, l’istòria en istòria, a mesura que tot voja al temps passat. Es de remarcar aquel biais qu’a l’autor de poder pas agantar res que quora es acabat (retorn-arrèr del I, 2 ; poèma retrospectiu de I, 4 ; raconte del pastre) : lo contaire es lo d’un temps d’autres còps. Lo sol futur cresi es aquel : « Morís la lenga, morirai ieu ». E de fach, entre que lo pastre parla, e que son anar, trescat amb la marcha del jorn, ritma son raconte, lo temps de l’istòria ven lo temps de la vida – al revèrs del movement anterior –, lo raconte s’acaba e sarra lo real. Se capitan un primièr còp sul mot de cancèr, per juntar dins la mòrt de Spallanzani malgrat totas sas invencions per morir pas – moment qu’es tanben lo de la fin pel narrator. E pel primier còp lo present sabèm que passarà pas totara a l’imperfach. Serà definitiu : « arribi ».

Nos cal plan far atencion a aqueles dos moments : las primièras dolors esperadas coma las d’un enfantament, lo de la mòrt, marcan tanplan l’ora que l’òme escapa a son cancèr : « Sabes çò qu’es lo cancèr ?... se creire lo centre del mond ». E de fach es plan la malautiá del narrator : a passat temps se podiá dire lo Dieu de son desèrt ; dins l’avalida l’avèm vist crespat suls tròces d’aquel mond : « una cambra per ieu tot sol... per ieu tot sol aviái una vila ». Lo possessiu veniá insistent e pesuc : la miá lenga, mon argent, la miá primièra nuèch, lo mieu país, la miá botelha, aquel vin seriá lo mieu. E las idèas que fan al tira que pòt sus sa paura cervèla. Mas la desapropriacion arriba : emai son còrs serà pas sieu, près per aquel mecanisme qu’es pas pus lo de son cabussèl, mas lo de la mòrt que se congrèa a l’infinit : « Mai que la vida dura la mòrt ». Un cancèr desliura de l’autre. L’òme per la mòrt passa a l’alteritat.

Siái pas segur d’anar pas d’ara en ça mai luònh que va Bodon. Mas solid d’èsser encara sul camin, contunhi, fa pas res.

Aqueles dos cancèrs, lo de l’egoïsme, e de la neantizacion, me sembla pas que pòscan coexistir sens respòner cadun a la question que pausa l’autre. Quora per la mòrt veni pèira coma dins un libre (pòdi daissar mon còrs a la font de pèira e ma vida a la bibliotèca), sentissi que s’afirma contra ieu reduch a ma consciéncia quicòm d’irreductible, tan fort que justament pòt se desbarrassar de ma consciéncia. Aquel « quicòm », me maini alara qu’es tot, e mai mon còrs. Tot çò que demòra d’un biais o d’un autre en defòra de ieu, après ieu. Aquela irrupcion de l’autre fonda çò que Bodon sonarià la filosofia del mal de las dents, remèsi a l’idealisme. La persona idèa pas lo mond, mas ne fa partida, coma lo centre d’una ret de relacions facha de centres recipròcs. Ont l’idealisme s’engana, es quora crei qu’òm pèt èsser centre sens cap de cercle. Bodon ne fa l’experiéncia psicologica, estent copat del mond de per sa situacion lingüistica, sa ret mentala abotís pas enlòc : cal pausar un mond per se pausar dins l’existéncia, al mens a sos pròpris uòlhs. Cal creire a quicòm, quand seriá pas que « per acabar una gròssa de vin ». Cal pausar l’autre, per existir, coma siám pas que relacions. E siám sauvats del còp del materialisme : se i a possibilitat per la consciéncia d’aver sa ret de relacions defasada per rapòrt a la ret de l’èsser (avèm vist qu’èra lo primièr drama del roman), es qu’un band i escapa, e qu’organiza lo mond a son sicap. Segur la reüssida es de far juntar aquelas doas rets : adequatio rei cum intellectu, aquò’s la definicion de la vertat. Mas quora aquò marcha al pus pièger, podèm melhor veire, dins los dos cancèrs, tot l’irréductible del mond e de la consciéncia. Es alara qu’a la grand sompartida, l’òme pòt s’assegurar que demòra, quora la ret objectiva de sas relacions al mond es desrabada, s’òm pòt dire, a son clavèl e penja als autres, e se desfà : lo clavèl demòra, la consciéncia se garda sa ret ideala : « Es en tu que pòrtas tot », e « se perlonga per tu la segonda que pels autres siás pas mai res ».

Es aquò çò que ditz lo curat. Mas lo que va morir ? Aquela ret li sembla plan freula e mal assegurada, que se fa e se desfà lo torn de centres cambiadisses. Car, plan mai que las personas, las causas e las institucions an pas en elas de rason de durar. E se res es pas solid, res pòt pas assolidar res. « Se Dieu es pas, ai tot perdut ».

Lo roman s’acaba pas sus una responsa. Mas sus un acte. Dins lo moment que ges d’acte servis pas a res. Un acte de volontat que lo mèna al pòrt, a la mòrt, a la glèisa : « Una glèisa es un ostal dubèrt totjorn ». La question demòra dubèrta. Bodon nos ditz pas qu’a trapat. Nos afortís solament que pòt pas trapar endacòm mai, per el e pel mond que pòrta : « Nòstra Dona del Pòrt, arribi ».

Joan Larzac